Działania SB wobec Instytutu Fizyki Uniwersytetu Śląskiego w latach osiemdziesiątych

 

Adam Dziuba, Mariusz Mrzyk

Stan wojenny i „stan oblężenia”. Działania SB wobec Instytutu Fizyki Uniwersytetu Śląskiego w latach osiemdziesiątych ( mały fragment) 

w:Myśl na uwięzi.

Kontrola operacyjna środowisk akademickich województwa katowickiego przez Służbę Bezpieczeństwa w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Studia i szkice, red. Adam Dziuba i Mirosław Sikora, Wyd. Oddz.I PN w Katowicach, Uniwersytet Śląski . Katowice 2010,

Instytut Fizyki Uniwersytetu Śląskiego (IF US1.) zainaugurował działalność w 1968 r., w ramach Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii (WMFCh)¹. Wyróżniał się wysokim poziomem kadry naukowej i prowadzonych w nim badań. Przez dłuższy czas — do 1980 r. – nie był postrzegany jako „rozpolitykowana” jednostka badawcza, sprawiająca szczególne problemy komunistycznej władzy, choć ta narzekała na słaby „poziom upartyjnienia” i minimalną aktywność polityczną fizyków — członków Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR)’.

Pozycja partii komunistycznej, której działacze zdominowali oficjalny nurt życia uniwersytetu, przez prawie całą dekadę łat siedemdziesiątych wydawała się być trwała i stabilna. Jednak gwałtowne przemiany, do których doszło jesienią 1980 r., na zawsze zmieniły ten obraz. Fizycy szybko włą­czyli się w nurt działań Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego (NSZZ) „Solidarność”, a niektórzy z nich znaleźli się na czele jego uczelnianych struktur. Dotknęły ich za to niewspółmiernie silne represje ze strony komunistycznych władz.

 W pierwszych miesiącach stanu wojennego internowano licznych pracowników IF, zaś w późniejszym okresie jeszcze większą ich grupę poddano niejawnemu nadzorowi ze strony Służby Bezpieczeństwa (SB). Do katalogu środków kontroli operacyjnej sprawowanej nad naukowcami włączono nie tylko podsłuchy, obserwację, czy prze­glądanie korespondencji ale też dokuczliwe szykany – np. zakaz wyjazdów zagranicę, przeszukania, zatrzymania na 48 godzin. Miały one doprowadzić do załamania oporu stawianego przez naukowców komunistycznym władzom.

 ¹ Nauczanie fizyki na poziomic uniwersyteckim rozpoczęło się jednak w Katowicach już w październiku 19^4 r., gdy utworzone zostało zamiejscowe studium fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z połączenia Filii Uniwersytetu Jagiellońskiego/: katowicką Wyższą Szkolą Pedagogiczną Uniwersytetu Śląskiego w 19^8 r., zamaugu.rowal działalność Wydziat Matematyki, Fizyki i Chemii, w ramach którego zaczął funkcjonować Instytut Fizyki. A. Barciak, S. Ferta.cz, Na drodze do uniwersytetu, [w:] „Mądrość zlmdawala .tobie dom…”. Uni­wersytet Śląski 1968-2008. Dzieje, dokumentacja, źródła, red. A. Barciak, Katowice 2008, s. 49; Z. Woźnkzka, Historia Uniwersytetu Śląskiego…, s. 89. – Uwagi prof. Edwarda Kluka do przekazanej mu wersji artykułu (list elektroniczny z 11 XI 2009 r.).

♣ 

….Zainteresowanie operacyjne funkcjonariuszy SB naukowcami z IP datuje się prak­tycznie od momentu zaistnienia instytutu w strukturach UŚl. Przez całą dekadę lat siedemdziesiątych było ono jednak incydentalne, ograniczone do kilku osób, które za to wyróżniały się zdobytym autorytetem — naukowym i moralnym. Sytuacja ta uległa dramatycznej zmianie w pierwszym okresie istnienia „Solidarności”, kiedy to fizycy znaleźli się wśród założycieli uczelnianych struktur związku, masowo się doń zapisywali i czynnie uczestniczyli w jego działalności. Część z nich osiągnęła wysokie stanowiska w związkowej hierarchii. Widomym symbolem zachodzących na uczelni przemian stał się wybór prof. Chełkowskiego na stanowisko rektora.

Aparat bezpieczeństwa przygotowując się do rozbicia „Solidarności”, uwzględnił te czynniki, stąd represje stanu wojennego, które spadły na pracowników naukowych I.F, były szczególnie dolegliwe. W pierwszych tygodniach stanu wojennego internowano siedmiu spośród nich, natomiast w efekcie demonstracji, do której doszło 13 maja 1982 r. pod rektoratem USl. — czterech kolejnych. Jednak nawet te wyjątkowo brutalne środki nie doprowadziły do załamania się oporu wśród kadry naukowej instytutu.

 Od lata 1982 r. władze katowickiej SB zaczęły organizować nową jednostkę aparatu bezpieczeństwa – Wydział 111-1, odpowiedzialny za zwalczanie antysystemowych inicjatyw w środowisku akademickim. Jego funkcjonariusze jako jeden z pierwszoplanowych celów potraktowali zniszczenie opozycji w Instytucie Fizyki. Zastosowali w tym celu masową inwigilację t szykany wobec osób podejrzewanych o nielegalną działalność: aresztowania, przeszukania, zakazy wyjazdów zagranicznych, prowokacje, zabiegi u władz rektorskich o zwolnienie z pracy szczególnie „niepokornych”. W kulminacyjnym momencie walki SB z „irrcdentą” fizyków — w latach 1983-1984 – różnym formom kontroli operacyjnej poddanych było jednocześnie kilkunastu pra­cowników naukowych. Stosowana na ogromną skalę praca operacyjna nie przynosiła pożądanych, rezultatów, toteż poczynając od końca 1984 r. taktyka funkcjonariuszy Wydziału 111-1 uległa ewolucji.

 Nasilono działania zmierzające do wyrugowania z uczelni skupionego wokół Sławomira Bugajskiego kręgu zwolenników bezkompromisowej walki z systemem — działaczy i sympatyków „Solidarności Walczącej”. W efekcie kluczowe postacie tego nurtu opozycji zostały z USl. usunięte, a pozostałe były obserwowane przez SB.

15ĆA; Relacja Michała Lurego z 29 V 2009 r., plik dźwiękowy, (kopia w źli. aut.); A. Drogoń, Życies[>oleczne

i polityczne.,., s. 253-255.

³³³ „Non omnis moriar”…, s. 38. W 1999 r. Bugajski uzyskał stopień doktora habilitowanego. Cztery lata

później zmarł.

Natomiast druga i liczniejsza grupa — uznana przez funkcjonariuszy za „miękką” opozycją – dzięki zdobytej pozycji naukowej i prestiżowi znalazła się poza zasięgiem większości działań SB. Funkcjonariusze mogli wprawdzie nadal szykanować naukowców na wiele sposobów, ale w związku z kompletną bezsilnością KU PZPR wobec środowiska fizyków, zaczęli rezygnować z ich masowej inwigilacji. Od końca 1985 r. Wydział II I-1 stopniowo przekazywał do archiwum wszczęte w poprzednich latach sprawy. Jako ostatnie, we wrześniu 1988 r., trafiły tam akta KE prowadzonego przeciwko prof. Chełkowskiemu. Niebawem SB mogła zaobserwować odrodzenie się struktur „Solidarności” w Instytucie Fizyki, a 4 czerwca 1989 r. wielki wyborczy sukces swego byłego „flguranta”.

Fizycy odnieśli zatem ostateczne zwycięstwo w swych wieloletnich zmaganiach z systemem. Okupili je wprawdzie dotkliwymi stratami, ale wytrwali i nie odeszli od ideałów, które masowo poparli latem 1980 r. Przetrwali „wojnę” z SB zarówno dzięki swej niezłomności, uczciwości i prawości, jak i mądremu przywództwu profesorów Chełkowskiego i Pawlikowskiego.

♠

(   ) …uczelniana „Solidarności” upomniała się o prześladowanych w okresie stanu wojennego oraz podjęła próbę wyjaśnienia okoliczności represji i zadośćuczy­nienia ofiarom. W efekcie na USl. powrócił m.in. Bugajski, który w 1990 r. został zatrudniony jako adiunkt w zakładzie Fizyki Teoretycznej.

Władysław Herman – profesor lwowski i warszawski, komendant AK, NIE, świadek oskarżenia w procesie szesnastu

 

w: S. Kalbarczyk – Polscy pracownicy nauki ofiary zbrodni sowieckich w latach II wojny światowej

Wydawnictwo: Neriton 2001

HERMAN WŁADYSŁAW LUDWIK (1901-1981) inżynier, dr nauk technicznych, profesor hodowli i żywienia zwierząt w Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie, w latach 1944-1945 jako docent hodowli zwierząt wykładał w zastępstwie i kiero­wał Katedrą Hodowli Ogólnej na Wydziale Rolniczo-Lasowym Poli­techniki Lwowskiej, autor około 20 prac naukowych z dziedziny weterynarii, kpt. rez. 40. pułku piechoty WP, do rozwiązania Armii Krajowej komendant Okręgu Stanisławów AK, potem komendant „NIE” Okręgu Stanisławów (pseudonim „Globus”).

Po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną powrócił do miasta i pracy w Lwowskim Instytucie Weterynaryjnym. 13 lutego (według niektó­rych źródeł 9 marca) 1945 r. został aresztowany przez NKWD w kon­spiracyjnym mieszkaniu przy ul. Jabłonowskich 4, Podczas prowadzo­nych przesłuchań -jak wynika z dokumentów NKWD – przyznał się do wydania polecenia zlikwidowania doc. Wielińskiego, pracownika Instytutu Medycznego, aktywnego działacza ZPP, nawołującego do repatriacji ludności polskiej ze Lwowa (zginął od wybuchu granatu 8 II 1945 r.) oraz do wydania innych rozkazów, w wyniku których zlikwidowano osoby zaangażowane w proces repatriacji. 25 maja, wraz z innymi więźniami wyselekcjonowanymi jako „użyteczni” w przy­gotowywanym procesie szesnastu przywódców Polski Podziemnej, wywieziono go do Moskwy. Przebywał tu najpierw w więzieniu na Łubiance, potem na Butyrkach. W procesie szesnastu Herman wystą­pił jako świadek oskarżenia. Jego zeznania poważnie obciążyły oskar­żonych. Herman stwierdził, że Armia Krajowa przygotowywała się do powstania na t}^ach Armii Czerwonej i do wojny ze Związkiem Radzieckim. Również statut organizacji „NIE” mówić miał o powsta­niu. Według słów Hermana w kierowanym przez niego okręgu upra­wiano działalność dywersyjną na tyłach wojsk radzieckich. W lutym 1945 r. tajna organizacja Okręgu Stanisławów liczyła, jak poinformo­wał świadek, około 3 tyś. ludzi i prowadziła przygotowania do „zbroj­nego powstania przeciwko władzy radzieckiej”. Po procesie, 12 stycz­nia 1946 r., Herman został skazany z artykułu 54-la i 54-2 kodeksu karnego³ USRR na 3 lata obozu (według niektórych historyków ten względnie niski wyrok był realizacją „dżentelmeńskiej umowy”, prze­widującej złagodzenie kary w zamian za przydatne na procesie zezna­nia). Kary w całości nie odbył. Już w kwietniu 1946 r. powrócił do Polski.

Źródła i literatura: A. Bień, Bóg jest wyżej, dom jest dalej, bmdw.; Centralne Ar­chiwum Wojskowe, Kolekcja akt z archiwów rosyjskich, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR, sygn. VIII.800.19.17; E. Duraczyński, General Iwanów zaprasza. Przywódcy podziemnego państwa polskiego przed sądem moskiewskim, Warszawa 1989; M. Golon, Represje Armii Czerwonej i NKWD wobec polskiej kon­spiracji niepodległościowej w latach 1944-1946, cz. l, „Czasy Nowożytne” 1996. t. 1; Kartoteka BI ZSW OL; Księga pamiątkowa SGGW; Kulturne żittja; A. Lein-wand, Przywódcy Polski Podziemnej przed sądem moskiewskim, Warszawa 1992; Mazur, Węgierski, Konspiracja lwowska. Slownik biograficzny, Politechnika Lwow­ska; Pempel, ZWZ-AKwe Lwowie; Popławski, Wykaz; Riedl, We Lwowie; Szere-rneta, Powroty do Lwowa; Teczka specjalna}. W. Stalina, Raporty NKWD z Polski 1944-1946, Warszawa 1998; Węgierski, Aresztowania; idem, Armia Krajowa w Okręgach Stanislawów i Tarnopol, Kraków 1996

♣  

w Wikipedii: Władysław  Herman (ur. 1901)

Władysław Herman (ur. 8 sierpnia 1901 we Lwowie, zm. 28 grudnia 1981) – żołnierz Wojska Polskiego II RP, polski zootechnik, profesor hodowli i żywienia zwierząt we Lwowskim Instytucie Weterynaryjnym, komendant Okręgu Stanisławów AK, prof. SGGW.

Od 1 stycznia 1938 docent hodowli zwierząt. W czasie wojny obronnej 1939 służył w 40 Pułku Piechoty Dzieci Lwowskich broniąc odcinka łyczakowskiego we Lwowie.

W grudniu 1939 wstąpił do Związku Walki Zbrojnej. Początkowo pełnił funkcję inspektora okręgowego, a od lipca 1942 – szefa Wydziału I Organizacyjnego Komendy Okręgu Lwów AK. Nosił pseudonim „Felczer”. Jako komendant Okręgu Stanisławów AK starał się uchronić polską ludność przed napadami oddziałów UPA. Schwytany przez NKWD i więziony.

W latach 1941 – 1944 działał w konspiracyjnym nauczaniu we Lwowie.^[1]

Po wojnie uzyskał tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego, a następnie profesora zwyczajnego. Od 1948 do 1971 był prof. SGGW w Warszawie. Za swoją działalność w strukturach AK odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Za pracę naukową otrzymał m.in. Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski oraz wiele innych odznaczeń.

♣

Wojenne losy prof. dr hab. Władysława Hermana 

Muzeum Weterynarii
Wiesławy i Waldemara Krzyżewskich,
06-300 Przasnysz, ul. Gdańska 5.
dr nauk wet. Waldemar Krzyżewski

Władysław Herman urodził się 8 sierpnia 1901 roku we Lwowie. W 1911 roku rozpoczął naukę w realnym gimnazjum we Lwowie. Po zakończeniu I wojny światowej wstąpił ochotniczo do Wojska Polskiego. Służbę odbywał w 5 Pułku Piechoty Legionów. Po zdaniu egzaminu dojrzałości 1 lutego 1919 roku rozpoczął studia na Wydziale Rolniczo-Lasowym Politechniki Lwowskiej. Następnie uzupełniał studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Jana Kazimierza.
W 1927 roku rozpoczął studia weterynaryjne. Równocześnie od 1925 roku pracował jako nauczyciel w Krakowskiej Szkole Rolniczej w Bereźnicy (pow. Stryj). Od lipca 1927 roku został przeniesiony na stanowisko referenta rolniczego i lustratora szkół rolniczych w Tymczasowym Wydziale Samorządowym we Lwowie. Równolegle od 1927 roku pełnił obowiązki asystenta przy Katedrze Zoologii i Parazytologii Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie. W 1929 roku przeszedł na etat starszego asystenta w Katedrze Hodowli Szczegółowej. W 1931 roku przeniósł się na analogiczne stanowisko w Katedrze Hodowli Zwierząt Wydziału Rolniczo-Lasowego Politechniki Lwowskiej. Tam też uzyskał w 1931 roku stopień naukowy doktora nauk technicznych. Habilitował się w 1937 roku. Dnia 1 stycznia 1938 roku został mianowany docentem hodowli zwierząt.
W okresie kampanii wrześniowej służył w stopniu porucznika w 40 pułku piechoty broniąc odcinka łyczakowskiego we Lwowie. Po zajęciu Lwowa przez armię czerwoną, do końca grudnia 1939 roku pracował na dotychczasowym stanowisku. Dnia 1 stycznia 1940 roku został mianowany profesorem hodowli i żywienia zwierząt w Lwowskim Instytucie Weterynaryjnym.

W okresie okupacji niemieckiej pracował jako wykładowca hodowli zwierząt na Fachowych Kursach Lekarsko-Weterynaryjnych. Po ponownym zajęciu Lwowa przez wojska radzieckie pracował nadal w Instytucie na ostatnio zajmowanym stanowisku do momentu aresztowania przez NKWD.
W grudniu 1939 roku wstąpił do Związku Walki Zbrojnej. Początkowo pełnił funkcję inspektora okręgowego, a od lipca 1942 roku został mianowany szefem Wydziału I Organizacyjnego Komendy Okręgu Lwów AK….

…..Wielu przywódców aresztowanych przez NKWD torturami fizycznymi i psychicznymi zmuszano do udziału w Procesie Szesnastu w charakterze świadków oskarżenia. Jednym z nich był pułkownik Władysław Herman. Wraz z nim zeznawał Szef Sztabu Komendy Obszaru Lwów AK ppłk. Feliks Janson i inni

Trudno jest w takiej sytuacji, będąc pod groźbą tortur, zsyłki na Syberię i kary śmierci, zachować godność człowieka. Pułkownikowi Władysławowi Hermanowi i jego współtowarzyszom niedoli to się udało. Ich odpowiedzi na pytania tzw. „sądu” były bardzo ogólnikowe i mówiące o rzeczach ogólnie znanych. Np. Władysław Herman zeznał: „że podczas odprawy we Lwowie w lipcu 1944 roku gen. Filipkowski zalecał, aby AK tworzyła pozory walki z Niemcami na odcinku frontu i należało wywołać wrażenie, że odegrała ona znaczną rolę w wyzwoleniu zachodnich obszarów Ukrainy i jest panem sytuacji”. Dotyczyło to również planu „Burza”. ….

Po wyjściu z więzienia początkowo pracował w PTZ w Krakowie. Od 1946 roku podjął się organizacji Katedry Ogólnej Hodowli Zwierząt na Wydziale Rolnym SGGW w Warszawie. Tytuł profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1949 roku, profesora zwyczajnego w 1961 roku. W 1951 roku zorganizował Wydział Zootechniczny. Początkowo pełnił obowiązki Dziekana. Ze względu na swoją działalność konspiracyjną w czasie wojny został zawieszony w czynnościach i pozbawiony zarówno funkcji Dziekana jak i Kierownika Katedry. Do pracy został przywrócony dopiero po dwóch latach. Funkcję Kierownika Katedry Ogólnej pełnił nieprzerwanie od 1955 do 1970 kiedy przeszedł na emeryturę.
W latach 1964-66 sprawował funkcję Dziekana Wydziału Zootechnicznego. Prof. Herman zorganizował w SGGW Stację Oceny Wełny, Zakład Hodowli Owadów Użytkowych, Zakład Hodowli Zwierząt Futerkowych oraz fermę drobiu. Był promotorem około trzydziestu prac doktorskich. Był autorem licznych podręczników i prac naukowych, członkiem wielu towarzystw naukowych. Za swoją wybitną działalność w strukturach Armii Krajowej w czasie okupacji został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Za działalność na polu naukowym otrzymał Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski oraz wiele innych odznaczeń. Profesor Władysław Herman zmarł 28 grudnia 1981 roku.

Źródła:
Bień A. „Bóg wyżej, dom dalej”. Warszawa 1991.
Bór Komorowski T. „Armia Podziemna”. Warszawa 1994.
Leinwanch A. „Przywódcy Polski Podziemnej przed sądem moskiewskim”. Warszawa 1992.
Chachułowa J. 50 lat Wydziału Zootechnicznego, 1951-2001 – Warszawa 2002. Relacja żony Władysława Hermana – Krystyny Herman. Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej. Polski ruch oporu – praca zbiorowa, Warszawa 1988, s. 475.

Waldemar Krzyżewski

Wykład Rafała Ziemkiewicza na Uniwersytecie pod Namiotem

(lustracja elit) 

Prof. Jan Żaryn o benficjentach systemu komunistycznego

Prof. Jan Żaryn pod namiotem Solidarnych 2010

m.in. o benficjentach systemu komunistycznego