Adam Dziuba, Mariusz Mrzyk
Stan wojenny i „stan oblężenia”. Działania SB wobec Instytutu Fizyki Uniwersytetu Śląskiego w latach osiemdziesiątych ( mały fragment)
w:Myśl na uwięzi.
Kontrola operacyjna środowisk akademickich województwa katowickiego przez Służbę Bezpieczeństwa w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Studia i szkice, red. Adam Dziuba i Mirosław Sikora, Wyd. Oddz.I PN w Katowicach, Uniwersytet Śląski . Katowice 2010,
Instytut Fizyki Uniwersytetu Śląskiego (IF US1.) zainaugurował działalność w 1968 r., w ramach Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii (WMFCh)1. Wyróżniał się wysokim poziomem kadry naukowej i prowadzonych w nim badań. Przez dłuższy czas — do 1980 r. – nie był postrzegany jako „rozpolitykowana” jednostka badawcza, sprawiająca szczególne problemy komunistycznej władzy, choć ta narzekała na słaby „poziom upartyjnienia” i minimalną aktywność polityczną fizyków — członków Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR)’.
Pozycja partii komunistycznej, której działacze zdominowali oficjalny nurt życia uniwersytetu, przez prawie całą dekadę łat siedemdziesiątych wydawała się być trwała i stabilna. Jednak gwałtowne przemiany, do których doszło jesienią 1980 r., na zawsze zmieniły ten obraz. Fizycy szybko włączyli się w nurt działań Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego (NSZZ) „Solidarność”, a niektórzy z nich znaleźli się na czele jego uczelnianych struktur. Dotknęły ich za to niewspółmiernie silne represje ze strony komunistycznych władz.
W pierwszych miesiącach stanu wojennego internowano licznych pracowników IF, zaś w późniejszym okresie jeszcze większą ich grupę poddano niejawnemu nadzorowi ze strony Służby Bezpieczeństwa (SB). Do katalogu środków kontroli operacyjnej sprawowanej nad naukowcami włączono nie tylko podsłuchy, obserwację, czy przeglądanie korespondencji ale też dokuczliwe szykany – np. zakaz wyjazdów zagranicę, przeszukania, zatrzymania na 48 godzin. Miały one doprowadzić do załamania oporu stawianego przez naukowców komunistycznym władzom.
1 Nauczanie fizyki na poziomic uniwersyteckim rozpoczęło się jednak w Katowicach już w październiku 19^4 r., gdy utworzone zostało zamiejscowe studium fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z połączenia Filii Uniwersytetu Jagiellońskiego/: katowicką Wyższą Szkolą Pedagogiczną Uniwersytetu Śląskiego w 19^8 r., zamaugu.rowal działalność Wydziat Matematyki, Fizyki i Chemii, w ramach którego zaczął funkcjonować Instytut Fizyki. A. Barciak, S. Ferta.cz, Na drodze do uniwersytetu, [w:] „Mądrość zlmdawala .tobie dom…”. Uniwersytet Śląski 1968-2008. Dzieje, dokumentacja, źródła, red. A. Barciak, Katowice 2008, s. 49; Z. Woźnkzka, Historia Uniwersytetu Śląskiego…, s. 89. – Uwagi prof. Edwarda Kluka do przekazanej mu wersji artykułu (list elektroniczny z 11 XI 2009 r.).
♣
….Zainteresowanie operacyjne funkcjonariuszy SB naukowcami z IP datuje się praktycznie od momentu zaistnienia instytutu w strukturach UŚl. Przez całą dekadę lat siedemdziesiątych było ono jednak incydentalne, ograniczone do kilku osób, które za to wyróżniały się zdobytym autorytetem — naukowym i moralnym. Sytuacja ta uległa dramatycznej zmianie w pierwszym okresie istnienia „Solidarności”, kiedy to fizycy znaleźli się wśród założycieli uczelnianych struktur związku, masowo się doń zapisywali i czynnie uczestniczyli w jego działalności. Część z nich osiągnęła wysokie stanowiska w związkowej hierarchii. Widomym symbolem zachodzących na uczelni przemian stał się wybór prof. Chełkowskiego na stanowisko rektora.
Aparat bezpieczeństwa przygotowując się do rozbicia „Solidarności”, uwzględnił te czynniki, stąd represje stanu wojennego, które spadły na pracowników naukowych I.F, były szczególnie dolegliwe. W pierwszych tygodniach stanu wojennego internowano siedmiu spośród nich, natomiast w efekcie demonstracji, do której doszło 13 maja 1982 r. pod rektoratem USl. — czterech kolejnych. Jednak nawet te wyjątkowo brutalne środki nie doprowadziły do załamania się oporu wśród kadry naukowej instytutu.
Od lata 1982 r. władze katowickiej SB zaczęły organizować nową jednostkę aparatu bezpieczeństwa – Wydział 111-1, odpowiedzialny za zwalczanie antysystemowych inicjatyw w środowisku akademickim. Jego funkcjonariusze jako jeden z pierwszoplanowych celów potraktowali zniszczenie opozycji w Instytucie Fizyki. Zastosowali w tym celu masową inwigilację t szykany wobec osób podejrzewanych o nielegalną działalność: aresztowania, przeszukania, zakazy wyjazdów zagranicznych, prowokacje, zabiegi u władz rektorskich o zwolnienie z pracy szczególnie „niepokornych”. W kulminacyjnym momencie walki SB z „irrcdentą” fizyków — w latach 1983-1984 – różnym formom kontroli operacyjnej poddanych było jednocześnie kilkunastu pracowników naukowych. Stosowana na ogromną skalę praca operacyjna nie przynosiła pożądanych, rezultatów, toteż poczynając od końca 1984 r. taktyka funkcjonariuszy Wydziału 111-1 uległa ewolucji.
Nasilono działania zmierzające do wyrugowania z uczelni skupionego wokół Sławomira Bugajskiego kręgu zwolenników bezkompromisowej walki z systemem — działaczy i sympatyków „Solidarności Walczącej”. W efekcie kluczowe postacie tego nurtu opozycji zostały z USl. usunięte, a pozostałe były obserwowane przez SB.
15ĆA; Relacja Michała Lurego z 29 V 2009 r., plik dźwiękowy, (kopia w źli. aut.); A. Drogoń, Życies[>oleczne
i polityczne.,., s. 253-255.
333 „Non omnis moriar”…, s. 38. W 1999 r. Bugajski uzyskał stopień doktora habilitowanego. Cztery lata
później zmarł.
Natomiast druga i liczniejsza grupa — uznana przez funkcjonariuszy za „miękką” opozycją – dzięki zdobytej pozycji naukowej i prestiżowi znalazła się poza zasięgiem większości działań SB. Funkcjonariusze mogli wprawdzie nadal szykanować naukowców na wiele sposobów, ale w związku z kompletną bezsilnością KU PZPR wobec środowiska fizyków, zaczęli rezygnować z ich masowej inwigilacji. Od końca 1985 r. Wydział II I-1 stopniowo przekazywał do archiwum wszczęte w poprzednich latach sprawy. Jako ostatnie, we wrześniu 1988 r., trafiły tam akta KE prowadzonego przeciwko prof. Chełkowskiemu. Niebawem SB mogła zaobserwować odrodzenie się struktur „Solidarności” w Instytucie Fizyki, a 4 czerwca 1989 r. wielki wyborczy sukces swego byłego „flguranta”.
Fizycy odnieśli zatem ostateczne zwycięstwo w swych wieloletnich zmaganiach z systemem. Okupili je wprawdzie dotkliwymi stratami, ale wytrwali i nie odeszli od ideałów, które masowo poparli latem 1980 r. Przetrwali „wojnę” z SB zarówno dzięki swej niezłomności, uczciwości i prawości, jak i mądremu przywództwu profesorów Chełkowskiego i Pawlikowskiego.
♠
( ) …uczelniana „Solidarności” upomniała się o prześladowanych w okresie stanu wojennego oraz podjęła próbę wyjaśnienia okoliczności represji i zadośćuczynienia ofiarom. W efekcie na USl. powrócił m.in. Bugajski, który w 1990 r. został zatrudniony jako adiunkt w zakładzie Fizyki Teoretycznej.
Filed under: Bibliografia, Nauka w PRL, Ośrodek śląski | Tagged: Instytut Fizyki, Uniwersytet Śląski | 1 Comment »