Resortowi naukowcy

Koniec systemu odc.30 cz.2 – Resortowi naukowcy

Naukowcy wobec aparatu władzy ludowej

 

Granice kompromisu. Naukowcy wobec aparatu władzy ludowej, red. Piotr Franaszek, Warszawa 2015, 343 s.

Czy naukowiec w PRL mógł być wolny? Czy jego badania naukowe, niezależnie od dziedziny, mogły być prowadzone bez ideologicznej otoczki, bez „układania” się z władzami? Jak daleko sięgały granice kompromisu? Naukowcy w systemie politycznym PRL musieli poruszać się w rzeczywistości wyznaczanej przez władze. Ponieważ nie był to okres jednolity, nie brakuje w nim różnorodnych postaw – od pełnego zaangażowania w budowę nowego ustroju po całkowitą jego negację. Pośrodku rozpościerał się cały konglomerat postaw, które nierzadko trudne są do jednoznacznej oceny. Warto o nich pamiętać, dyskutować i pisać.

Seria DZIENNIKARZE – TWÓRCY – NAUKOWCY podejmuje niezwykle interesujący temat funkcjonowania wymienionych środowisk w systemie totalitarnym.

Publikacja w ramach centralnego projektu badawczego IPN „Aparat bezpieczeństwa wobec środowisk twórczych, dziennikarskich i naukowych”

Spis treści Piotr Franaszek, Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 Krzysztof Kawalec, Milicyjny przegląd uczelni wrocławskich z lat sześćdziesiątych (na przykładzie Uniwersytetu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12 Patryk Pleskot, Kontakty polskich humanistów ze środowiskiem „Annales” w optyce komunistycznej ideologii (1945–1989) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23 Mariusz Patelski, Z szeregów Demokratycznej Armii Krajowej do stalinowskich więzień. Nieznane karty z biografii opolskiego matematyka – profesora Eugeniusza Szczepankiewicza . . . . . . . . .

37 Cecylia Kuta, Działania aparatu represji wobec profesora Jana Kielanowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

51 Paweł Szulc, Andrzej Burda – prawnik na usługach państwa i partii . . . . . . . . . . .

78 Przemysław Benken, Od „utrwalacza władzy ludowej” do roli doradcy Solidarności – zmienne koleje losu profesora Wiktora Herera . . . . . . . . . . . . . . . . .

100 Aleksandra Arkusz, Ruta Nagucka – filolog, tajny współpracownik ps. „Mag” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

125 Zbigniew Bereszyński, Instytut Śląski w Opolu w krzywym zwierciadle doniesień tajnego współpracownika ps. „Jan” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

145 Sylwia Galij-Skarbińska, Agent niepokorny. Historia tajnego współpracownika ps. „Stanisław” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

170 Wojciech Kunicki, Przypadek Zenona Rudnickiego. Przyczynek do inwigilacji środowisk kościelnych i akademickich w Łodzi . . . . . . . . . . . . . . . . . .

188 Maciej Maciejowski, W kręgu komunistycznej klienteli. Przypadek profesora Bogdana Dopierały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Włodzimierz Suleja, Kryptonim „Ekonomista” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

236 Andrzej Synowiec, Stanisław Nahlik – dyplomata, uczony, tajny współpracownik SB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

246 Piotr Franaszek, Przemysław Mroczkowski – filolog, historyk literatury angielskiej, figurant sprawy operacyjnego rozpracowania o kryptonimie „Topola” . . . . . . . . . .

274 Mirosław Sikora, Magia systemów sterowania, czyli profesor Węgrzyn, Francuzi i (kontr)wywiad PRL 1958–1976 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

292 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

329 Indeks osób .

Naukowcy władzy, władza naukowcom

Nowa książka IPN

 

l NSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ

KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

Naukowcy władzy,

władza naukowcom

Studia

pod redakcją Piotra Franaszka

 

Warszawa 2010

Spis treści

Wstęp……………………………………………………………………………………………7

Wykaz skrótów…………………………………………………………………………… 11

Dorota Gałaszewska-Chilczuk

Polityczna weryfikacja kadry naukowej w latach osiemdziesiątych. Założenia – realizacja- efekty…………………………………………………..15

Henryk Głębocki

Uczelnie wyższe w PRL jako obiekt kontroli operacyjnej

ze strony SB (wybrane problemy na przykładzie

Krakowa w latach 1975-1989)………………………………………………….28

Krzysztof Sychowicz

Działania władz i aparatu bezpieczeństwa wobec środowiska naukowego uczelni białostockich w latach 1980-1989………………….54

Paweł Piotr Warot

Rektorzy uwikłani…………………………………………………………………….82

Piotr Franaszek

Agentura Służby Bezpieczeństwa na Uniwersytecie

Jagiellońskim w latach osiemdziesiątych………………………………….. 120

Adam Dziuba, Mariusz Mrzyk

Skala i metody inwigilacji Uniwersytetu Śląskiego

w latach osiemdziesiątych ………………………………………………………141

Mirosław Sikora

Osobowe źródła informacji Służby Bezpieczeństwa

wśród kadry naukowej Politechniki Śląskiej

wybrane przykłady od lat sześćdziesiątych do końca PRL…………177

Edyta Krężołek

Kontrola operacyjna Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach

w świetle sprawy obiektowej „Bem”…………………………………………240

Maciej Maciejowski

Dyskryminacja wyznaniowa jako przykład represji SB

wobec pracowników Wyższej Szkoły Pedagogicznej

w Szczecinie w połowie lat siedemdziesiątych…………………………….250

Tadeusz Paweł Rutkowski

Władze PRL wobec Polskiej Akademii Nauk

w latach 1982-1984……………………………………………………………….259

Patryk Pleskot

Jak wyjechać na Zachód? Procedury wyjazdów polskich uczonych do państw kapitalistycznych z ramienia uczelni wyższych i PAN w latach 1955-1989……………..292

Aleksandra Pietrowicz

Działania aparatu bezpieczeństwa wobec Instytutu Zachodniego

w Poznaniu w latach 1945-1955………………………………………………326

Krzysztof Kawalec

Casus Jana Trzynadlowskiego………………………………………………….359

Andrzej Czyżewski

Leszka Koiakowskiego boje o paszport……………………………………..371

Pawel Spodenkiewicz

,, Charakteryzowany jako sprytny i cwany Żyd… „. Fabrykowanie

zarzutów wobec lekarzy pochodzenia żydowskiego

w Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi

w drugiej połowie lat sześćdziesiątych………………………………………391

Indeks osób… … 403

  ♣

Seria DZIENNIKARZE – TWÓRCY – NAUKOWCY podejmuje niezwykle interesujący temat funk­cjonowania wymienionych środowisk w systemie totalitarnym.

Dotychczas postępowanie aparatu represji wobec tych grup zawodowych jest tematem tabu. Naukowcy od momentu zainstalowania komunizmu w Polsce stali się głównym celem ataku nowej władzy. Kadra podlegała weryfikacji, przyszli studenci – surowej selekcji. Władza starała się wywierać wpływ na kierunki kształcenia oraz metody prowadzenia badań naukowych. Ludzie nauki poddawani byli nieustannej presji, a próby zachowania wolności bezpardonowo łamano i niszczono. Efektem były zmarnowane kariery naukowe, zacofanie i ogra­niczenie kontaktów z nauką światową.

♣

Warto przeczytać, przemyśleć  i poszerzyć temat.

Bronisław Wildstein przedstawia ciemną stronę polskich uczelni

Na uczelniach bez zmian 

Bronisław Wildstein przedstawia 03.12.2008

Po upadku komunizmu większość polskich instytucji przeszła radykalną transformację. Szkoły wyższe nie zmieniły się jednak na jotę. A przecież powinny wytwarzać elity, które budują przyszłość kraju i modelują wzorce zachowań. 
Czy uniwersytety w PRL osiągnęły kształt doskonały?  Czy stare, dobre uniwersytety są dziś Świątyniami Nauki? 
BRONISŁAW WILDSTEIN PRZEDSTAWIA różne twarze zjawiska, który jedno ma imię: kryzys etyczny uniwersytetów. 
Przypadek wielkiego astronoma Aleksandra Wolszczana wstrząsnął Polską, ale nie był to przypadek typowy. Zwykle mało wybitni naukowcy podejmowali współpracę z SB, a agenturalność pomagała im robić naukowe kariery. 
Niezwykła tolerancja dla plagiatu, to inny przejaw schorzenia. Na pierwszy rzut oka nie ma związku z przyzwoleniem dla dawnych konfidentów w roli akademickich wykładowców. Ale jeśli traktujemy uniwersytety poważnie, nie możemy sprowadzić ich do roli fabryk, produkujących specjalistów. A uczciwych specjalistów nie da się wykształcić poza etyką. 
Dlatego zrywamy zmowę milczenia wokół ciemnych stron polskich uczelni!

Naukowcy nie musieli donosić

Naukowcy nie musieli donosić

Gazeta Polska, 26 listopada 2008 

Oburza mnie reakcja tych, którzy usprawiedliwiają donoszenie wśrod uczonych, mowiąc, ze taka była cena osiągania dorobku naukowego – stwierdza prof. Jean-Pierre Lasota-Hirszowicz

Refleksje niezależnego uczestnika konferencji IPN o naukowcach i aparacie bezpieczeństwa

Refleksje niezależnego uczestnika konferencji IPN: Obserwacja, manipulacja, współpraca. Dziennikarze i naukowcy a aparat bezpieczeństwa w Polsce Ludowej 19–21 listopada 2008 r.

Konferencja jak czytamy na stronach IPN „Była ona podsumowaniem dotychczasowych badań realizowanych przez członków projektu „Aparat bezpieczeństwa wobec środowisk twórczych, dziennikarskich i naukowych” prowadzonego przez Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej. „

O projekcie badawczym „Aparat bezpieczeństwa wobec środowisk twórczych i naukowych”czytamy natomiast:

„Koordynator – dr Sebastian Ligarski (OBEP Wrocław).

Jest to nowy, realizowany od połowy 2006 r. projekt badawczy. Jego celem jest przedstawienie miejsca, jakie zajmował aparat bezpieczeństwa w polityce władz komunistycznych w odniesieniu do trzech środowisk: twórców kultury, naukowców i dziennikarzy. W ramach projektu przygotowane zostaną edycje źródeł oraz opracowania monograficzne i syntezy.W realizacji projektu uczestniczy w chwili obecnej ponad 20 pracowników centrali BEP i wszystkich OBEP. W szerokim stopniu w jego realizację zaangażowani są także badacze spoza IPN.”

To chyba jeden z najważniejszych projektów badawczych prowadzonych przez IPN, gdyż dotyczy środowisk, które miały w systemie komunistycznym odgrywać szczególną rolę jako inżynierowie dusz, nauczyciele nowej młodzieży, autorytety nowej rzeczywistości.

W realizację  projektu  zaangażowano wielu badaczy, ale głównie historyków. Jednak dla poznania działań bezpieki i ich skutków, wobec naukowych środowisk niehumanistycznych, nie jest to najlepsze rozwiązanie. Historyk pracujący samodzielnie nad historią środowiska fizyków czy biologów, siłą rzeczy natrafi na duże trudności, szczególnie jeśli by chciał ocenić skutki działań aparatu represji dla poziomu dyscypliny, a nie tylko ograniczał się do ustalenia ilu TW czy OZI działało w danym instytucie.

Szkoda, że w ciągu 1,5 roku trwania projektu koordynatorzy nie otworzyli się szerzej na pozahistoryczne środowiska naukowe. Co ciekawe także zaangażowanie  w projekcie ze strony innych niż historia dyscyplin humanistycznych jest znikome. Nie jest to sytuacja korzystna. Bezpieka prowadziła działania wykorzystując specjalistów z wielu dziedzin stąd i poznanie jej działalności wymaga wykorzystania doświadczeń różnych specjalistów.

Z badań nad STASI wiadomo np., że stosowano wobec opozycji różne metody dezintegracji psychicznej, aranżowano konflikty, mobbing,  tak powszechne w środowiskach naukowych i twórczych, ale jakoś te zagadnienia nie cieszą się dotąd zainteresowaniem badaczy IPN. Szkoda.

Do projektu oprócz doświadczonych badaczy zaangażowano wielu badaczy młodych,  siłą rzeczy nie znających gruntownie funkcjonowania systemu akademickiego i specyfiki środowiska akademickiego, a ponadto zapewne poznanie tej specyfiki mogłoby być dla nich niekorzystne. Jakkolwiek na przykładzie ośrodka olsztyńskiego widać, że młodzi badacze mogą wnieść wiele do poznania inwigilacji środowisk naukowych, szczególnie wtedy, gdy nie reprezentują uczelni, tylko IPN!

Jak można się spodziewać afiliacja uczelniana bynajmniej w takich sprawach nie jest sprzyjająca, co widać poniekąd na przykładzie badań UJ, gdzie mamy wiele bardzo ważnych informacji szczegółowych odnośnie bezpieki, ale przy unikaniu spraw drażliwych, które by w kiepskim świetle stawiały liczących się decydentów, czy cały ośrodek.

Dało się zauważyć, że badania prowadzone są na ogół zbyt wąsko, tzn. bez poznania szerokiego kontekstu i wykorzystania różnorodnych źródeł.

Poznanie symbiozy SB – PZPR ( i siostrzanych partii) oraz władz uczelni, czy instytutów naukowych, nie jest możliwe bez szerokiego wykorzystania akt SB,  PZPR i akt instytucji naukowych oraz ‚osobowych źródeł informacji’ . SB korzystała szeroko z OZI (osobowych źródeł informacji’) ale jakoś nie widać, aby badacze z osobowych źródeł informacji o systemie komunistycznym szeroko korzystali. To błąd.

Nie widać tez wykorzystania zasobów internetu dla poznania badanych zagadnień. Ze zdumieniem mogłem się przekonać, że np. po co najwyżej kilkugodzinnej ‚kwerendzie’ internetu byłem posiadaczem wiedzy na dany temat, nieznanej badaczom prowadzącym badania nad takimi kwestiami od wielu miesięcy.

Warto zatem korzystać z dostępnych zasobów internetowych na co nie trzeba zgody kogokolwiek, a cena pozyskiwania informacji jest stosunkowo niska.

Niniejsza strona internetowa dotycząca tematyki konferencji, funkcjonująca już od kilku tygodni i notująca setki odwiedzin dziennie, na ogół nie była znana uczestnikom Konferencji, co raczej świadczy, że nie ‚googlują’ oni tematu swoich badań.

Szkoda zresztą, że projekt nie jest zarządzany za pomocą strony internetowej, na której by były gromadzone wszelkie istotne sprawy dotyczące tematu, co by spopularyzowało projekt, jego wyniki,   oraz dawałoby szanse na poznanie szerszych aspektów spraw poprzez zdobycie nowych źródeł informacji.

Warto ponadto porównać – strona o tej tematyce dopiero co otwarta i bez żadnego wsparcia ! ma setki ‚wizytatorów’ dziennie, a na  konferencji, po 1,5 roku prowadzenia projektu wspieranego z budżetu,  było  po kilkudzięsięciu uczestników dziennie.  Jest się nad czym zastanawiać,  a przede wszystkim nad czym decydować, aby było lepiej.

Na uwagi krytyczne odpowiadano, że to konferencja robocza i do końca jeszcze wiele nowego przybędzie. Zapewne tak, ale nie widać działań na rzecz poszerzenia zespołu, metodyki i tematyki projektu. Ponadto nawet w tytułach referatów można zauważyć, że chodzi już o podsumowanie, a nie o zapoczątkowanie badań np. „Polityczna weryfikacja kadry naukowej w latach 80. Próba podsumowania”, mimo że raczej o początek tu chodziło.

Panele też nie były otwarte na wytyczenie nowych kierunków badań, czy pozyskanie nowych uczestników projektu. Wyrażanie na roboczej konferencji opinii o wyższości jednego ośrodka nad innymi, zupełnie nie uprawnione materiałem faktograficznym, budzi zaniepokojenie, bo nie powinno się stawiać w roli sędziego w sprawie własnego ośrodka, bez uwzględnienia opinii innych.

Oczywiście historycy winni badać historię swoich ośrodków, ale poglądy niezależne winny być tu szczególnie pożądane. Takiego otwarcia na ‚obcych’ jednak nie widać w projekcie, podobnie nie widać otwarcia na żyjących jeszcze uczestników życia naukowego w badanym okresie.

Nawiązując do nadrzędnego tytułu „Obserwacja, manipulacja, współpraca” nasuwa się refleksja, że na obecnym etapie mamy do czynienia ze zbyt słabą obserwacją, czasami manipulacją i brakiem współpracy.

Trzeba by to zmienić,  na co jest jeszcze trochę czasu. Podjęty problem jest niezwykle istotny i konieczne jest aby IPN w tej materii pokazał się z jak najlepszej strony.

Na koniec przypomnę, że przed przeszło trzema laty moje Wystąpienie do Prezesa IPN w sprawie opracowania ‚CZARNEJ KSIĘGI KOMUNIZMU W NAUCE I EDUKACJI’ pozostało bez odpowiedzi, a temat był szeroko zakrojony.

Dobrze się stało, że temat chociaż w węższej wersji został w końcu podjęty i oby z powodzeniem został zrealizowany. Postęp już jest !

————

Informacje z konferencji i galeria zdjęć na stronach IPN

Konferencja naukowa: Obserwacja, manipulacja, współpraca.

Dziennikarze i naukowcy a aparat bezpieczeństwa w Polsce Ludowej

19–21 listopada 2008 r.
Audytorium Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego
ul. Szewska 49
Aula Instytutu Pedagogiki Dolnośląskiej Szkoły Wyższej
ul. Strzegomska 55

PROGRAM….

Konferencja – Dziennikarze i naukowcy a aparat bezpieczeństwa w Polsce Ludowej

Konferencja naukowa 

Obserwacja, manipulacja, współpraca. 

Dziennikarze i naukowcy a aparat bezpieczeństwa w Polsce Ludowej

19–21 listopada 2008 r.

Audytorium Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 49

Aula Instytutu Pedagogiki Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, ul. Strzegomska 55

PROGRAM

Nagrodzony film, także o naukowcach PRLu

Nagroda dla „Trzech kumpli”

Dziennik Polski

Ewa Stankiewicz i Anna Ferens, autorki filmu „Trzech kumpli”, zdobyły Nagrodę im. Andrzeja Woyciechowskiego. Fabularyzowany dokument, wyprodukowany w TVN, uznano za materiał dziennikarski, który najmocniej wpłynął na życie Polaków w 2008 r.

Film, który powstawał aż trzy lata, przedstawia historię przyjaźni, śmierci i zdrady. Tak sportretowały autorki trzech byłych studentów – opozycjonistów: Stanisława Pyjasa, Bronisława Wildsteina oraz Lesława Maleszkę, który okazał się tajnym współpracownikiem SB.

Przypomnijmy, iż na potrzeby filmu autorki dokonały około 200 godzin nagrań. Dotarły do wielu osób, które znały zabitego na polecenie SB Stanisława Pyjasa. Rozmawiały także z esbekami, którzy zwerbowali Lesława Maleszkę i prześladowali opozycjonistów.

Te nagrania na pewno się nie zmarnują. Nie tylko dlatego, że zainteresowani są nimi prokuratorzy IPN z krakowskiego pionu śledczego IPN, którzy podjęli próbę wyjaśnienia śmierci Pyjasa. Z materiałów, jakie zostały autorkom „Trzech kumpli”, powstanie siedmioodcinkowy serial poświęcony m.in. najważniejszym wydarzeniom i postaciom, które z tragedią Stanisława Pyjasa miały związek. W przyszłym roku ma się rozpocząć ich montaż dla Discovery Historia TVN.

———–

„Trzech kumpli” będzie miało kontynuację

Autorki głośnego dokumentu dostały prestiżową nagrodę. Ich film będzie pokazywany w Lipsku i Chicago.

Film „Trzech kumpli” Ewy Stankiewicz i Anny Ferens został laureatem konkursu dziennikarskiego o Nagrodę im. Andrzeja Woyciechowskiego. Dokument pokazany przez TVN uznano za najlepszy materiał dziennikarski, który w istotny sposób wpłynął na postrzeganie przez Polaków trudnej rzeczywistości PRL.

Film odbił się szerokim echem już parę dni przed ekranowym debiutem. Redakcja „Gazety Wyborczej” postanowiła zakończyć współpracę z Lesławem Maleszką, chociaż ten już kilka lat wcześniej przyznał się, że był tajnym współpracownikiem SB o pseudonimie Ketman. Maleszka był jednym z głównych bohaterów dokumentu „Trzech kumpli”.